تحلیل معماری قلعه های دوره ساسانی در استان ایلام

استان ایلام در غرب سرزمین ایران با مساحتی در حدود 20 هزار کیلومتر مربع در مرز بین رشته کوه های زاگرس و دشت های پست کشور عراق قرار گرفته، مطابق یافته های باستان شناسان دارای تاریخی کهن به قدمت تاریخ تمدن بشری و حتی پیش از آن می باشد. اوج درخشش استان ایلام در تارک تاریخ طولانی سرزمین ایران بدون شک مربوط به دوره ساسانیان است که از خود آثاری بسیار در این استان به جای گذاشته اند، دلیل این مسئله را می توان به نزدیکی استان به پایتخت ساسانی و امنیت طبیعی بالای آن و نیز وجود شهر های مهم، راه های تجاری، سیاسی و نظامی، وجود رود خانه های دائمی و جلگه های حاصلخیز، آب و هوای مناسب و مساعد منطقه و... جستجو نمود. از میان بناهای به جای مانده از این دوره در استان ایلام، قلعه ها و استحکامات نظامی به دلیل تعدد و تنوع بالا از اهمیت خاصی برخوردارند که دلیل این تنوع و تعدد نیز در همان مواردی که در بالا ذکر آن رفت قابل مشاهده است. علیرغم این تنوع و تعدد، متأسفانه جز آنچه که عده ای از دانشجویان رشته هایی نظیر معماری و باستان شناسی به انجام رسانده و پژوهش های جسته و گریخته ای که به جهت ثبت آثار تاریخی و آن هم تنها در مورد تعداد محدودی از این بنا ها صورت پذیرفته است، تا کنون هیچ گونه تحقیق جامع و مانعی در مورد هیچ یک از گونه های ساختمانی متعلق به دوره ساسانی در سطح استان صورت نگرفته است. به همین روی نگارنده این سطور در صدد برآمده است ضمن ارائه الگویی مشخص جهت بررسی معماری بناهای تاریخی استان و بویژه قلعه های موجود در آن، تعدادی از این قلعه ها را که در فهرست آثار ملی ثبت گردیده و تعلق آنها به دوره ساسانی مسجل می باشد و درضمن از نظر ساختمانی و کالبدی تا حد قابل قبولی سالم و قابل بررسی می باشند، انتخاب و در چارچوب الگوی پیش گفته مورد مطالعه قرار دهد. در پژوهش حاضر که در آن علاوه بر مطالعات کتابخانه ای از پژوهش های میدانی به طور گسترده استفاده شد، علاوه بر ذکر کلیاتی نظیر ضرورت تحقیق، پیشینه تحقیق، روش تحقیق، منابع تحقیق و ... مختصری در مورد استان ایلام و نیز تاریخ و معماری ایران بویژه در دوره ساسانی و نیز پیشینه قلعه سازی و تحقیقات گونه شناسانه ای که در مورد آن صورت پذیرفته است، بحث گردید و در فصل مربوط به معماری، معماری قلعه های مورد مطالعه در سه بخش تحت عناوین سامانه زمینه، سامانه فضایی و سامانه کالبدی، بررسی و ضمن ارائه جمع بندی و نتیجه گیری از مطالعات مذکور، پیشنهاداتی جهت گونه شناسی بناهای نظامی استان در دوره ساسانی ارائه و احتمال تعلق هر یک از بناهای نظامی استان- اعم از ثبت شده و ثبت نشده در فهرست آثار ملی- به یکی از گونه های پیشنهاد شده، مطرح گردد.